... nome pri san'. Ĝi estas kvazaŭ la alfa kaj omega de la Fundamento, ĝia komenco kaj fino. Kiel konate paragrafoj 2-4 de la Ekzercaro (1896) estas "Ekcercoj de legado". La unua pri-gramatika ĉapitro estas § 5 pri la difina artikolo. Ties sesa frazo tekstas "La patro estas sana". Ĝi estas pluevoluigita vortumo de la samcela instru-frazo el nia "Pra-Ekzercaro", nome el la Dua Libro de 1888 (DL): Diru al la patro, ke mi estas sana [DL 2]. En § 20 ĝi ankoraŭfoje aperas en la frazo: Se mi estus sana, mi estus feliĉa [FE 20]. Ankaŭ tio havas antaŭulon en DL: Se mi nur estus sana, mi estus tute kontenta [DL 5].

La Universala Vortaro (1893) de la Fundamento (1905) tradukas san' tiel:

san' - sain, en santé | healthy | gesund | здоровый | zdrowy.

Sed kiel ofte, la Ekzercaro (1896) iom korektas, precizigas ĝin, aldonante la kroman anglan tradukon "well":

sana - sain, en santé | well, healthy | gesund | здоровый | zdrowy [FE 5].

Ne estas la unua korekto. san' jam aperas en la Unua Libro de 1887 (UL), apartenas do al niaj plej fruaj vortoj. Jen la tradukoj en la vortaretoj aldonitaj al la divers-lingvaj eldonoj de UL en la intersekvo de apero (rusa, pola, franca, germana, angla):

san - здоровый [1-a eld.] | здоровый [2-a eld.] | zdrowy | sain | gesund | sound, sane, healthy [pra-n-ro 5].

Kiel vi vidas, en la ses jaroj inter UL 1887 kaj UV 1893, Zamenhof aldonis al la franca "sain" krome "en santé" kaj forstrekis "sound" kaj "sane" en la angla, por en 1896 fine aldoni "well". Pola, rusa kaj germana tradukoj restis samaj en 1887, 1893 kaj 1896.

Tiom pri la komenco. Kion pri la fino? Nu, san' denove aperas en la plej lasta frazo de la Ekzercaro (§ 42.12). Ĝi kvazaŭ resumas ĉiujn instruojn pri vortfarado per longa listo de eblaj kombinoj de san' kun "sufiksoj", vd. la suban artikolon el la Apudmeta Inventaro. Ne ĉiuj estas tuj kompreneblaj sen kunteksto, ekzemple "sanulaĵo". Aliaj jam relative abunde troveblas en DL 1888, precipe en la traduko de "La Ombro (mirrakonto de Andersen')" (§ 17), ekzemple sano, saniĝi, malsano.

Nu, kuracisto (ne doktoro) Zamenhof certe pravis: Bona sano estas "A kaj O" de ĉio.

Vivu longe kaj en sano [DL 19].

-----

Apudmeta Inventaro: san'

san' - sain, en santé | healthy | gesund | здоровый | zdrowy. — sana - sain, en santé | well, healthy | gesund | здоровый | zdrowy [FE 5]. — [UL] san - здоровый [1-a eld.] | здоровый [2-a eld.] | zdrowy | sain | gesund | sound, sane, healthy [pra-n-ro 5]. — La patro estas sana [FE 5.6]. — Se mi estus sana, mi estus feliĉa [FE 20]. Sano, sana, sane, sani, sanu, saniga, saneco, sanilo, sanigi, saniĝi, sanejo, sanisto, sanulo, malsano, malsana, malsane, malsani, malsanulo, malsaniga, malsaniĝi, malsaneta, malsanema, malsanulejo, malsanulisto, malsanero, malsaneraro, sanigebla, sanigisto, sanigilo, resanigi, resaniĝanto, sanigilejo, sanigejo, malsanemulo, sanilaro, malsanaro, malsanulido, nesana, malsanado, sanulaĵo, malsaneco, malsanemeco, saniginda, sanilujo, sanigilujo, remalsano, remalsaniĝo, malsanulino, sanigista, sanigilista, sanilista, malsanulista k. t. p. [FE 42.12]. — [DL 2] Diru al la patro, ke mi estas sana. — Se mi nur estus sana, mi estus tute kontenta [DL 5].

o sano ― Vi ankoraŭ tute perdos la sanon [DL 17]. Vivu longe kaj en sano [DL 19].

o saniĝi ― "Via reĝida moŝto jam komencis tute saniĝi!" respondis la ombro [DL 17]. "Via konata malsano de tro bona vidado estas perdita; vi saniĝis … [DL 17]. "Kiel!" pensis la reĝidino, "ĉu mi efektive saniĝis? … [DL 17].

o malsana ― Li estas morte malsana, li ne vivos pli, ol unu tagon [FE 31]. Venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana [FE 39]. — [DL 4] La ĉapisto ne venos, ĉar li estas malsana. — Li estas senespere malsana, kaj savi lin povas nur ia miregindaĵo [DL 13].

o malsano ― Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo [FE 39.6]. ― … la avo mortis je ia nekomprenebla malsano, havante la aĝon de dudek naŭ jaroj [DL 13]. Mi veturas en banejon, ĉar mia barbo ne volas kreski kiel ĝi devus, tio ĉi ankaŭ estas malsano, kaj barbon oni devas havi! [DL 17]. Ili venis en banejon, kie sin trovis multaj alilanduloj kaj inter tiuj ĉi unu tre bela reĝidino, de kiu la malsano estis tio, ke ŝi tro bone vidis, kaj tio ĉi estas tre danĝere [DL 17]. "Via malsano estas tio, ke vi ne havas ombron!" [DL 17]. "Via konata malsano de tro bona vidado estas perdita; vi saniĝis … [DL 17]. Tiu ĉi banejo estas vere por mia malsano la plej helpa! [DL 17].

o malsaniĝi — Elirinte el varma ĉambro sur la malvarman korton, ŝi malvarmumis kaj malsaniĝis [DL 15]. Fine li efektive malsaniĝis [DL 17]. … ne malsaniĝu hodiaŭ, kian [post 1889: kiam] ni volas je l' vespero festi nian edziĝon [DL 17].

o malsanulo ― Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo [FE 39.6].

o malsanulejo — [DL 11] Nia fidela servanto mortis en la malsanulejo.

-----

Daŭrigo de trilogio pri medicin-rilataj terminoj en la Fundamento kaj ĉe Zamenhof: